ویپ، پاد و سیگارهای الکترونیکی: مفید یا مضر؟
داستان پشت پرده‌ی سیگارهای الکترونیکی
وقتی کریستف کلمب حدود پانصد سال قبل قاره آمریکا را کشف کرد، با گیاه تنباکو آشنا شد که بومیان از آن استفاده می‌کردند. تقریبا ۷۰ سال بعد سفیر فرانسه مدعی شد تنباکو دارای خواص درمانی است و به تدریج مصرف آن به یکی از تفریحات گران‌قیمت قشر مُرفه تبدیل شد. چون در آن زمان کشت تنباکو محدود بود و انتقالش هم از قاره آمریکا هزینه زیادی داشت. بنابراین تعداد مصرف‌کنندگان و میزان مصرف بسیار محدود بود.
حدود ۳۰۰ سال طول کشید تا در سال ۱۸۰۰ میلادی، انقلاب صنعتی باعث شد ماشین‌های تولید «سیگار کاغذی» اختراع شوند و قیمت سیگار کاهش قابل توجهی پیدا کرد. کم کم و از حدود سال ۱۹۰۰ میلادی، مصرف سیگار بالا رفت و تولید‌کنندگان تبلیغات زیادی به‌راه انداختند.
جالب است بدانید در طول جنگ جهانی اول و دوم، به سربازان، سهمیه توتون و سیگار داده می‌شد و شرکت‌های سازنده حتی از پزشکان و دندانپزشکان برای تبلیغ مصرف سیگار استفاده می‌کردند! به‌نظر باورنکردنی است، اما تبلیغات زیادی وجود دارد که در آنها می‌بینیم مصرف سیگار برای سلامت گلو، حنجره و حتی دندان مفید جلوه‌داده می‌شود. البته در آن زمان هنوز مضرات آن برای جامعه علمی هم ناشناخته بود.
تازه از دهه پنجاه میلادی به تدریج پژوهش‌ها روی مضرات و اثرات سرطان‌زایی سیگار شروع شد و سال ۱۹۶۴ نخستین گزارش در مورد مضرات سیگار منتشر شد. توجه کنید که عمدا از ابتدا تاریخ‌ها را ذکر کردیم تا به فاصله میان فراگیر شدن مصرف سیگار از سال ۱۹۰۰ تا اولین گزارش عوارض آن در سال ۱۹۶۴ توجه کنید. یعنی بیشتر از ۶۰ سال طول کشید تا نخستین عواقب جدی سیگار مشخص شد.
الان هم که در حال صحبت با شما هستیم بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، سالانه حدود ۸ میلیون نفر بر اثر عوارض ناشی از مصرف دخانیات جان خودشان را از دست می‌دهند.
تجارت سیگار سود سرشاری برای شرکت‌های تولید‌کننده دارد و قاعدتا آنها تلاش می‌کنند تا حد ممکن فروش‌شان را افزایش دهند. طی چند دهه‌ی گذشته مضرات مصرف سیگار تقریبا برای همه روشن شده و به همین خاطر شرکت‌های تولید‌کننده، مدل‌های الکترونیکی را ابداع کرده‌اند و با «ادعای کم‌ضرر بودن» یا بی‌ضرر بودن آنها در حال فریب نسل جدید هستند.
من علی اصغر هنرمند هستم و این پادکست توسط پژوهشکده آینده‌پژوهی در سلامت و با همکاری معاونت آموزشی سازمان نظام پزشکی کشور تهیه شده. اگه محتوای این پادکست رو مفید می‌دونین، خواهش می‌کنم با لایک و سابسکرایب به بیشتر دیده شده آن کمک کنید.
داستان سیگارهای الکترونیکی هم مشابه داستان سیگارهای کاغذی است. انجام مطالعات علمی و مشخص شدن عوارض آنها، سال‌ها زمان می‌برد و این شرکت‌ها از این «پنجره‌ی زمانی» استفاده می‌کنند تا با فریب مصرف‌کنندگان سود بیشتری کسب کنند.
بدتر اینکه سیگارهای الکترونیکی تا حد زیادی جوانان و نوجوانان را درگیر خودش کرده و روی «عادی‌سازی» مصرف آن تبلیغ می‌شود که این خودش عواقب مهمی به‌همراه خواهد داشت که در ادامه به آنها می‌پردازیم.
در مورد مضرات سیگارهای الکترونیکی همین الان هم نکات مهمی می‌دانیم. اما اکثر افراد از آنها بی‌اطلاع هستند. حتی برخی افراد و به‌ویژه نوجوانان و جوانان، مصرف ویپ را یک کار «باحال» یا «باکلاس» می‌دانند و از عواقب پنهان کوتاه‌مدت و بلند مدت آن اطلاع ندارند.
بازی با نام سیگارهای الکترونیکی
پیش از شروع، اجازه دهید تکلیف خودمان را با داستان «نامگذاری» سیگارهای الکترونیکی مشخص کنیم. چون آنها با اسامی متنوعی در بازار فروخته می‌شوند: مثلا ویپ، پاد، جول یا قلیان الکترونیکی. این تنوع در نامگذاری با هدف بازاریابی و فریب کاربران است که تا حد زیادی هم موفق بوده. چون می‌بینیم بعضی افراد مدعی هستند که مثلا ضرر فلان مدل نسبت به آن یکی کمتر است.
نکته اینجاست که تفاوت، فقط در ظاهر و طراحی آنها است و همه آنها یک ابزار الکترونیکی برای ایجاد دود یا بخار با کمک ایجاد حرارت هستند و نامگذاری متفاوت، در نتیجه نهایی‌شان تاثیر چندانی ندارد.
محتوای سیگارهای الکترونیکی
سیگارهای الکترونیکی با یک محلول پر می‌شوند که به نام‌های جویس یا سالت شناخته می‌شود و معمولا آنها را به دو گروه دارای نیکوتین و فاقد نیکوتین تقسیم‌بندی می‌کنند. در مورد انواع نیکوتین‌دار کمی جلوتر صحبت خواهیم کرد و فعلا موضوع صحبت ما در مورد انواع بدون نیکوتین است که اکثر افراد فکر می‌کنند مصرفشان بی‌ضرر است و مشکلی ایجاد نمی‌کنند. آنها اینطور تبلیغ می‌شوند که دود ایجاد شده فقط بخار آب است! در حالی که دو نکته مهم از مصرف‌کنندگان پنهان نگه داشته می‌شود:
۱- بسیاری از جویس‌هایی که دارای برچسب «فاقد نیکوتین» هستند، در واقعیت دارای نیکوتین هستند تا در مصرف‌کنندگان اعتیاد ایجاد کنند و هیچ نظارتی در تولید آنها وجود ندارد.
۲- در محلول‌هایی هم که واقعا فاقد نیکوتین هستند، عبارت «بخار آب خالی» واقعیت ندارد و داخلش حاوی انواع مواد شیمیایی است که به‌صورت بالقوه باعث ایجاد عوارض جدی ریوی و قلبی عروقی می‌شوند و ضمنا سرطان‌زا هم هستند.
برای مثال شرکت‌های سازنده مدعی‌اند از طعم‌دهنده‌های خوراکی در محلول سیگارهای الکترونیکی استفاده می‌کنند و قاعدتا اولین چیزی که به‌ذهن می‌رسد این است که با این حساب آنها بی‌خطرند. لطفا توجه کنید چیزی که برای خوردن بی‌ضرر است، لزوما برای مصرف به صورت استنشاقی بی‌خطر نیست و بسیاری از افزودنی‌های خوراکی اصلا از این نظر تست نشده‌اند و نمی‌دانیم چه عوارضی روی سیستم تنفسی و قلب و عروق برجای می‌گذارند.
چندین پژوهش نشان داده حرارت این سیگارها سبب تجزیه مواد شیمیایی و تبدیل آنها به عناصری سمی مانند استالدهید، آکرولین و فرمالدهید می‌شود که می‌دانیم اثرات تحریک‌کننده و سرطان‌زایی دارند. علاوه بر این انواع فلزات سنگین سمی مانند نیکل، قلع و سرب هم در جویس سیگارهای الکترونیکی پیدا شده است.
در کنار همه‌ی اینها مشخص شده بسته به «میزان حرارت تولیدی»، مواد شیمیایی متفاوتی از آنها آزاد می‌شود که هر کدام به صورت بالقوه عوارض خاص خودش را برای ریه و سیستم تنفسی ایجاد می‌کنند. از ایجاد خس‌خس گرفته تا افزایش احتمال بروز آسم و ابتلا به بیمار‌ی‌های انسدادی ریه.
این عوارض را در بوق کرنا نمی‌کنند و بنابراین در رسانه‌ها چیزی از آنها نمی‌بینیم. اما برای مثال جکسون آلارد یک جوان ۲۲ ساله است که پس از پنج سال مصرف ویپ، طوری دچار عارضه شد که نیاز به پیوند کامل ریه پیدا کرد و جزو موارد محدودی است که خبر آن تا حدی در رسانه‌ها منتشر شد.
تاثیر روی قلب و عروق:
ریه و مجاری تنفسی تنها جایی نیست که تحت تاثیر مصرف ویپ قرار می‌گیرد و عوارض قلبی و عروقی هم بسیار جدی است. از ایجاد سفتی در رگ‌ها گرفته تا افزایش فشار خون، ضربان قلب و کاهش خونرسانی به اندام‌ها و به‌ویژه خود بافت قلب.
علاوه بر این می‌دانیم که استفاده از ویپ باعث تضعیف سیستم ایمنی در مقابله با ویروس‌ها و باکتری‌ها می‌شود و احتمال ابتلا به بیماری‌ها را بالا می‌برد. بنابراین اگر از آنها استفاده می‌کنید و بیشتر از گذشته بیمار می‌شوید، جای تعجبی ندارد.
کیفیت خواب و سلامت روان هم جزو دیگر مواردی است که تحث تاثیر مصرف سیگارهای الکترونیکی قرار می‌گیرد. ما در مغزمان یک سازوکار داریم که نامش «سیستم پاداش» است و بسیاری از رفتارهای ما را تحت تاثیر قرار می‌دهد. مصرف ویپ و هر نوع دخانیات سبب تغییر در این سیستم می‌شود که در نهایت روی رفتار و وضعیت اجتماعی و شغلی ما تاثیرگذار خواهد بود.
برخی عوارض جدی قلبی و ریوی هم بعد از چند سال و حتی چند دهه ظاهر می‌شوند و برای دیدن‌شان باید سال‌ها صبر کنیم. یک پژوهش مهم دیگر نشان داده حتی یک بار مصرف سیگار الکترونیکی از نوع فاقد نیکوتین علاوه بر تاثیر روی ریه، به صورت مستقیم روی رگ‌های بدن تاثیر می‌گذارد و در برخی نواحی باعث کاهش ۱۷ درصدی خونرسانی و میزان اکسیژن دریافتی می‌شود.
نیکوتین کمتر در سیگارهای الکترونیکی؟
توجه کنید که ما تا اینجا هنوز اصلا در مورد خود نیکوتین صحبتی نکرده بودیم. همانطور که می‌دانید نیکوتین ماده‌ای به‌شدت اعتیادآور است که عوارض بسیار متعددی ایجاد می‌کند که اگر بخواهیم در مورد همه آنها صحبت کنیم خودش به یک اپیزود مجزا نیاز دارد.
نکته‌ی مهم اینجاست که سیگارهای الکترونیکی معمولا اینگونه تبلیغ می‌شود که نیکوتین «کمتری» نسبت به سیگارهای کاغذی دارند. اما در این بخش داستان هم دو نکته‌ی پنهان وجود دارد:
۱- معمولا میزان نیکوتین موجود در مایع سیگار الکترونیکی بسیار بیشتر از مقداری است که روی برچسب آن درج شده و همانطور که گفتیم روی تولید آنها هیچ نظارتی وجود ندارد.
۲- وقتی نیکوتین بسیاری از این جویس‌ها را با سیگارهای کاغذی مقایسه کرده‌اند، معلوم شده که مقدارشان نسبت به سیگارهای کاغذی بالاتر است.
استفاده از طعم و طراحی‌های خاص برای جذب مصرف‌کنندگان:
شرکت‌های تولید کننده‌ی محصولات دخانی تلاش می‌کنند این تصویر را القا کنند که محصولات‌شان سالم هستند و روی آنها از برچسب‌های فریب دهنده با عناوینی مانند اُرگانیک، گیاهی، فاقد افزودنی‌های شیمیایی و چیزهای مشابه استفاده می‌کنند که اسم این کار را «سبزشویی» یا greenwashing گذاشته‌اند.
این شرکت‌ها حتی پژوهش‌های متعددی هم روی محصولات‌شان انجام می‌دهند. البته تحقیقات آنها بیشتر در راستای فروش بیشتر محصولات‌شان است… برای مثال متوجه شدند که استفاده از طعم «نعنا» سبب افزایش فروش، به‌ویژه در میان خانم‌ها می‌شود. به‌گونه‌ای که معلوم شد ۴۴ درصد خانم‌ها سیگار با طعم نعنایی مصرف می‌کنند.
در کنار آن طراحی ویپ‌ها هم مطابق سلیقه‌ی مصرف‌کنندگان انجام می‌شود و برای مثال برخی مدل‌ها به‌اشکالی ساخته می‌شوند تا برای «نوجوانان» جذاب باشند. علاوه‌بر این ویپ‌ها بیشتر از سیگارهای کاغذی در دسترس‌اند و مصرفشان ساده‌تر است. به همین خاطر تحریک می‌شویم هرچند دقیقه یک بار یک پُک به آنها بزنیم و تواتر مصرفشان بیشتر از سیگارهای کاغذی است.
خطر دوچندان سیگارهای الکترونیکی برای نوجوانان:
صحبت از نوجوانان شد، متاسفانه آمار مصرف در این گروه سنی به‌شدت نگران کننده است. برای مثال در کشور آمریکا از هر چهار نوجوان دبیرستانی، یک نفرشان از ویپ استفاده می‌کند.
خطر مصرف دخانیات در دوران نوجوانی «بیش» از هر دوران دیگر است و کلا یک داستان مجزا است. چون تکامل مغز انسان تا حدود ۲۵ سالگی ادامه دارد و مصرف ویپ علاوه بر ایجاد اعتیاد، سبب بروز اختلال در «تکامل مغز» می‌شود. این موضوع در مورد تکامل دیگر اندام‌های بدن هم صدق می‌کند و برای مثال افرادی که در نوجوانی از دخانیات استفاده می‌کنند، هیچ گاه به حداکثر ظرفیت تنفسی بالقوه‌ی خودشان نمی‌رسند، چون فرایند تکامل ریه‌شان دچار اختلال می‌شود.
بنابراین اگر هنوز زیر ۲۵ سال هستید و به‌ذهن‌تان رسیده ویپ را امتحان کنید، قویا پیشنهاد می‌کنم در تصمیم‌تان تجدید نظر کنید. مصرفش لذت‌بخش است و در آن شکی نیست! اما این لذت به‌گونه‌ای مغز را تغییر می‌دهد که به‌تدریج به مصرف بیشتر و بیشتر آن گرایش پیدا می‌کنید و بدون اینکه متوجه‌اش شویم، همه ابعاد زندگی‌مان را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
این از آن چیزهایی است که امتحان نکردنش بهتر از تجربه‌کردنش است.
پژوهش‌ها نشان داده سیگارهای الکترونیکی در نوجوانان و جوانان یک پله‌ای ابتدایی برای مصرف دیگر دخانیات و مواد مخدر هستند و برخی از آنها پس از مدتی، سراغ تست دیگر دخانیات و حتی مواد مخدر و محرک می‌روند.
اطلاعات والدین هم در مورد ویپ‌ها بسیار محدود و اشتباه است. یک مطالعه نشان داده «نیمی» از والدین تصور می‌کنند که اگر فرزندشان سیگار می‌کشد، آنها مطلع می‌شدند. در حالی که واقعیت چیز دیگری است. به‌ویژه اینکه ویپ‌ها معمولا بو و اثر خاصی هم برجای نمی‌گذارند. یک پژوهش دیگر نشان داده بیش از ۸۰ درصد والدین تصور می‌کنند فرزندشان با مضرات سیگارهای الکترونیکی آشنا هستند. در حالی که این موضوع هم کاملا اشتباه است و مشخص شده اغلب والدین حتی نحوه‌ی صحبت کردن و برخورد صحیح را هم بلد نیستند که خودش معمولا نتیجه عکس می‌دهد!
آیا می‌دانستید ۹۰ درصد افراد معتاد، نخستین مصرف نیکوتین خودشان را پیش از ۱۸ سالگی انجام داده‌‌اند؟ جالب‌تر اینکه اگر شخصی تا ۲۶ سالگی سراغ مصرف دخانیات نرود، احتمالا در آینده هم هیچگاه سراغ مصرف آنها نخواهد رفت. بنابراین پیشگیری از مصرف دخانیات در دوران نوجوانی و ابتدای جوانی اهمیت کلیدی دارد.
آیا سیگار الکترونیکی می‌تواند به ترک سیگار کمک کند؟
یکی از تبلیغات هوشمندانه‌ای که در میان مصرف‌کنندگان هم به‌خوبی جا افتاده این است که با کمک ویپ می‌توان سیگار سنتی را ترک کرد. همین تبلیغات سبب می‌شود که در ناخودآگاه افراد یک مزیت در استفاده از سیگارهای الکترونیکی شکل بگیرد.
این حالی است که در حال حاضر شواهد محکمی برای چنین مزیتی وجود ندارد و فقط یک «ادعا» به حساب می‌آید. حتی یک پژوهش نشان داده سیگاری‌هایی که سراغ مصرف ویپ می‌روند، ۲۸ درصد کمتر از دیگران موفق به ترک سیگار می‌شوند! ضمنا هیچ نهاد معتبری مانند سازمان غذای و داروی آمریکا هم استفاد از ویپ برای کمک به ترک سیگار را تایید نکرده است.
همانطور که گفتیم، سیگارهای الکترونیکی تازه چند سال است در دسترس عموم قرار گرفته‌اند و عوارض گفته شده، احتمالا فقط نوک قله‌ی کوه یخ بزرگی هستند که ابعاد اصلی‌اش طی سال‌ها و دهه‌های آینده شناخته خواهد شد. باید مراقب باشیم که مثل کشتی تایتانیک با آن برخورد نکنیم و احیانا غرق نشویم… فراموش نکنید که استفاده از «هر نوع دخانیات» برای سلامت ما در کوتاه‌مدت و بلند‌مدت مضر است.
این اپیزود پادکست آپدیت ام دی توسط پژوهشکده آینده‌پژوهی در سلامت و با همکاری معاونت آموزشی سازمان نظام پزشکی کل کشور تهیه شده و منابع هم در بخش توضیحات در دسترس شما است. لایک و سابسکرایب شما هم کمک بزرگی به رشد این پادکست خواهد کرد.
سالم و به‌روز باشید.
با همکاری:
دکتر علی‌اکبر حق‌دوست
دکتر بابک شکارچی
دکتر نوذر نخعی
دکتر اعظم بذرافشان
دکتر علی‌اصغر هنرمند
پریا شمس‌الدین
منابع:
کتاب پیشگیری از مصرف سیگار و قلیان از کودکی (دکتر نوذر نخعی)
https://www.eurekalert.org/news-releases/982789
https://e-cigarettes.surgeongeneral.gov/documents/SGR_ECig_ParentTipsheet_508.pdf
https://e-cigarettes.surgeongeneral.gov/
https://www.ahajournals.org/doi/10.1161/RES.0000000000000544
)
